Κατά την παλαιολιθική και νεολιθική εποχή, τα σπήλαια χρησιμοποιήθηκαν σαν χώροι προστασίας και επιβίωσης του ανθρώπινου είδους, όπως μαρτυρούν υλικά εύρηματα και τοιχογραφίες που βρέθηκαν σε Ασία, Ευρώπη,Αφρική και χρονολογούνται χιλιάδες χρόνια προ Χριστού.

Όταν ο άνθρωπος, από τροφοσυλλέκτης και νομάδας, εξελίχθηκε σε γεωργός, εγκαταστάθηκε σε όχθες ποταμών και εύφορες κοιλάδες, έφτιαξε το σπίτι του, δημιούργησε οργανωμένες κοινωνίες, όρισε τους Αρχηγούς και τους θεούς-προστάτες του και απέδωσε ιερότητα στην φύση, δημιουργώντας βωμούς και ναούς μέσα σε άλση, σε δάση και σε σπήλαια.

Πρώτοι οι αρχαίοι μας πρόγονοι απέκτησαν επίγνωση για τις πολλαπλές ευεργεσίες που προσφέρει η φύση και επέλεξαν τις πιο δασώδης, απροσπέλαστες περιοχές και τα πιο απρόσιτα, από τους βέβηλους, σπήλαια σαν κατοικίες των Θεών, των Μουσών, των Νυμφών, αλλά και σαν χώρους δημιουργίας θεραπευτικών-ιατρικών κέντρων, όπως ήταν τα Ασκληπιεία.
Απέδωσαν στα δάση και στα δυσπρόσιτα σπήλαια ιερότητα που ουσιαστικά ήταν αποτέλεσμα της αντίληψής τους ότι η φύση περικλείει μέσα της αμέτρητη θαυματουργική, θεραπευτική δύναμη, ικανή να χαρίσει νοητική διαύγεια, σωματική ευεξία, ψυχική ηρεμία και γαλήνη.

Πολλοί οι μύθοι, οι γραπτές αναφορές αρχαίων περιηγητών και συγγραφέων, όπως ο Παυσανίας, ο Στράβων και άλλοι. Τα κείμενα αρχαίων φιλόσοφων, όπως ο Πλάτωνας, που μαρτυρούν για την χρήση των σπηλαίων σαν τους ιερότερους και σημαντικότερους χώρους κατά την τελετή μύησης διαφόρων μυστηρίων, αλλά και σαν χώρους θεραπείας κατά το τελικό στάδιο της ακολουθούμενης ιατρικής-θεραπευτικής φροντίδας που παρείχαν τα Ασκληπιεία, την εγκοίμηση, την μέσω του ύπνου αποκάλυψη της κατάλληλης θεραπείας για να επέλθει η ίαση.

Τα Νυμφαία, μυητικά και φιλοσοφικά κέντρα, που παράλληλα λειτουργούσαν και σαν λατρευτικοί τόποι για τις θεότητες των νερών, τις Νύμφες, είχαν ιδρυθεί μέσα σε δάση και κυρίως σε σπηλιές.

Σύμφωνα με τους λατρευτικούς μύθους και τις περιγραφές του Παυσανία (Αττικά Ελλάδος περιηγήσεις), στον Υμηττό, στην νότια πλευρά του βουνού κοντά στη Βάρη, βρίσκεται το σπήλαιο του Νυμφολήπτου, αυτού δηλαδή που έχει σχέση με τις Νύμφες, οι οποίες υποδηλώνουν αγνές συνειδήσεις. Κατά την τελετή των Λυκομήδιων Μυστηρίων το νερό της πηγής τουΥμηττού, Καλοπούλας, προσφερόταν για εξαγνισμό και καθαρισμό και το σπήλαιο σαν χώρος του τελευταίου σταδίου της μύησης, για την αναγέννηση των μυουμένων.

Ο Παυσανίας στα «Βοιωτικά 9.39.5» από την επίσκεψή του στη Λιβαδειά, στο Τροφώνειο Μαντείο, που ήταν από τα σημαντικότερα κέντρα τα οποία έδιναν χρησμούς στην αρχαιότητα, αναφέρει όλες τις μυσταγωγικές διαδικασίες, μεταξύ των οποίων και την εγκοίμηση, στις οποίες υποβαλλόταν αυτός που επιθυμούσε την επικοινωνία και την καθοδήγηση από τις θεϊκές οντότητες. Επίσης περιγράφετε η διαδικασία κατάβασης στο Μαντικό Άντρο (σπήλαιο), δια μέσω της πηγής της Λήθης και της πηγής της Μνημοσύνης μέχρι να φτάσει στο μαντικό κελί του σπηλαίου όπου συναντούσε τον μάντη-ιερέα που θα τον καθοδηγούσε μυσταγωγικά.

Τα Κρητικά Μυστήρια που γεννήθηκαν και αναπτύχθηκαν στην Κρήτη περίπου από το 5000 π.Χ. και κύριο θέμα τους είχαν την Μεγάλη Θεά Ρέα – η οποία αντιπροσώπευε την παραγωγική και ταυτόχρονα την ανανεωτική δύναμη της φύσης – τελούνταν κάτω από ένα Ιερό Δέντρο στην ψηλότερη κορυφή των βουνών ή πολύ συχνά σε ιερά σπήλαια όπως το σπήλαιο της Ελευθούς (θεάς της αναπαραγωγής)ή στο Δικταίο Άντρο (σπήλαιο).

Ο Στράβων αναφέρει ότι στο δρόμο προς την Έφεσσο της Μικράς Ασίας, υπάρχει ένα χωριουδάκι με μια σπηλιά που λεγόταν «Χαρώνειο Άντρο» και εκεί πήγαιναν οι ασθενείς, έμεναν μερικές ημέρες με τους ιατρούς, ακολουθώντας κάποιες διαδικασίες (καθαρμού,διατροφή,προσευχή κ.λ.π) και στο τελευταίο στάδιο της διαδικασίας, έμπαιναν στο σπήλαιο Χαρώνειο Άντρο και έμεναν εκεί κάποιες ημέρες σε ηρεμία σαν σε φωλιά, για να ολοκληρώσουν την θεραπεία και να επιτευχθεί η ίαση.

Την ερμηνεία για την χρήση της φωλιάς (σπηλαίου), σαν το τελικό στάδιο μύησης ή θεραπείας στην Αρχαία Ελλάδα πρέπει να την αναζητήσουμε μάλλον, στα Ελευσίνια Μυστήρια στα οποία υπάρχει έντονα ο παραλληλισμός της μητρικής κοιλιάς με την μητέρα Γη. Ο Πλάτωνας στο «Μενέξενο» αναφέρει ότι : δεν είναι η γη που μιμείται την γυναίκα στην κύηση και στην γέννηση, αλλά η γυναίκα είναι αυτή που έχει σαν πρότυπό της την γη. Από το σπήλαιο (δηλαδή την φωλιά) θα ξεπροβάλλει την Αυγή, με το πρωτο φως της ημέρας, ένα νέο γέννημα – ένας αναγεννημένος άνθρωπος πνευματικά, ψυχικά, σωματικά.