ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Το βιβλίο αυτό αποπνέει την αγάπη μου για τη Μυθολογία και τη βαθιά μου εκτίμηση στο πνεύμα της ελληνικής αρχαιότητας. Φέρει επίσης την ελπίδα μου, ότι θα χτίσει μια γέφυρα για τον αναγνώστη, η οποία θα του δώσει τη δυνατότητα να λάβει μέρος στον ψυχικό και πνευματικό πλούτο ενός κόσμου, ο οποίος πλέον απλώς αναφέρεται σε κάποια σχολικά βιβλία της Ιστορίας.

Εκείνο που μας άφησαν οι αρχαίοι Έλληνες είναι σοφία, εκείνο το απόσταγμα του ανθρώπινου πνεύματος, το οποίο αποτέλεσε σε όλες τις εποχές το χαρακτηριστικό γνώρισμα του ανθρώπινου μεγαλείου. Αγάπη και σοφία –έτσι δίδαξαν οι μεγαλύτεροι Διδάσκαλοι της ανθρωπότητας– είναι ένα· ή με άλλα λόγια, οι δύο πλευρές του ίδιου νομίσματος. Όποιος αγαπά ανοίγει τον εαυτό του στο μεγάλο Πνεύμα –στον Δημιουργό– και όποιος πλησιάζει τη σοφία, αρχίζει να αγαπά αληθινά. Αγαπώ σημαίνει «επιγιγνώσκω», αναγνωρίζω και θαυμάζω. Αυτό ισχύει τόσο για την προσωπική αγάπη όσο και για την ευρύτερη αγάπη προς τη Δημιουργία, η οποία συμπεριλαμβάνει τελικά όλα τα πλάσματα.

Το βιβλίο αυτό ξεχειλίζει επίσης από θαυμασμό. Γιατί ο Όμηρος πέτυχε το σχεδόν ακατόρθωτο –να κάνει την αλήθεια τόσο «διάφανη». Μέσα από τα έπη του έφερε στο φως –με φαινομενικό τρόπο– νοήματα μεγάλης σπουδαιότητας που ξεφεύγουν συνήθως της αντιληπτικής μας ικανότητας, καθιστώντας τα έτσι προσβάσιμα σε όλη την ανθρωπότητα. Εκείνο που συνήθως αποκαλύπτει μόνο μια πολύ ανεπτυγμένη ενόραση έρχεται κυριολεκτικά –με τη βοήθεια του Ομήρου– να συναντήσει τον νου μας. Χρειάζεται απλώς να το αδράξουμε, να το αφομοιώσουμε και να το χωνέψουμε καλά. Και ξαφνικά έρχεται μέσα μας η μια αναλαμπή μετά την άλλη.

Πρωτίστως στην Ομήρου Οδύσσεια, η οποία μάλιστα αφορά ιδιαίτερα την εποχή μας, πληροφορούμαστε –βιώνουμε σχεδόν– τις κύριες πλάνες του ανθρώπου, που αποτελούν ταυτόχρονα συλλογικές πλάνες ολόκληρης της ανθρωπότητας. Ο Όμηρος δεν ξεσκεπάζει απλώς παρανοήσεις και αυταπάτες. Κατά κύριο λόγο μάς δείχνει στη μορφή του Οδυσσέα τον τρόπο, για να τις ξεπεράσουμε. Το ταξίδι του Οδυσσέα γίνεται έτσι ένα ταξίδι επιστροφής στην Ιθάκη, την πατρίδα της ψυχής μας –ένα ταξίδι, στο οποίο βρισκόμαστε όλοι.

Βάκερσμπεργκ, Άνοιξη 2006

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ανάγνωση της Ομήρου Οδύσσειας αποτελεί μια υπέροχη περιπέτεια. Ωστόσο εν προκειμένω η ανάγνωση δεν είναι συνώνυμη με την κατανόηση. Η πρώτη είναι υπόθεση λίγων ωρών ή ημερών, ενώ η δεύτερη απαιτεί μια στενή σύνδεση με το μεγάλο πνεύμα των αρχαίων Ελλήνων. Αν αφεθούμε σ’ αυτό το αρχαίο πνεύμα, με το πέρασμα του χρόνου δεν αποκτούμε μόνο βασικές γνώσεις για τους ελληνικούς θεούς, αλλά ταυτόχρονα μια βαθιά κατανόηση της ελληνικής Μυθολογίας. Σταδιακά μας αποκαλύπτονται οι σημασίες των μύθων και αναγνωρίζουμε μια τέλεια, περιεκτική και κρυμμένη σοφία, που μας αφήνει άναυδους. Η διαπλοκή θεού, ανθρώπου και κόσμου διαφαίνεται με τόσο όμορφο και σαφή τρόπο, που μας επιτρέπει να καταλάβουμε επιτέλους το ακατανόητο «ον-άνθρωπο».

Αυτό το ον βρίσκεται λιγότερο κοντά στον βιβλικό Αδάμ –τον «τέλειο άνθρωπο»–, που δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση του Θεού με την εντολή να κυβερνήσει πάνω στη Γη, και πολύ εγγύτερα στον άνθρωπο με όλες του τις δυσκολίες, τις ανάγκες, τους φόβους, τις αμφιβολίες, τις έννοιες και τα παράπονα. Φυσικά και η βιβλική εικόνα του ανθρώπου χαρακτηρίζεται από ορθότητα. Ωστόσο η απαιτητική βιβλική θεώρηση κάνει την εικόνα του Αδάμ να φαντάζει απόμακρη. Για το ον-άνθρωπο λαμβάνουμε απλώς ένα αδρό περίγραμμα που λίγο μας ανοίγει τον δρόμο, όσον αφορά στο νόημα της ύπαρξης, και ελάχιστα μας απαντά στα άμεσα και θεμελιώδη ερωτήματά μας.

Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα του ανθρώπου των αρχαίων Ελλήνων –ταυτόχρονα οικεία και κατανοητή στον καθέναν από εμάς. Σε κάθε πτυχή διαφαίνεται μια αέναη πάλη: απ’ τη μία η πάλη του ανθρώπου να εκπληρώσει την αινιγματική του αποστολή εδώ στη Γη και απ’ την άλλη η πάλη των θεών να μας υποστηρίξουν με όλες τους τις δυνάμεις και σε όλες τις καταστάσεις. Σ’ αυτή την περίπτωση δεν είναι δύσκολο να αναγνωρίσει κάποιος προσωπικά τον εαυτό του –ακόμη και την ίδια του την κουταμάρα. Το σφάλμα είναι και παραμένει ανθρώπινο· αυτό μπορεί και χρειάζεται να αντικατοπτρίζεται και στους μύθους.

Αποτελεί γεγονός ότι σήμερα η σύνδεσή μας με το αρχαιοελληνικό πνεύμα έχει σε μεγάλο βαθμό διακοπεί. Η ελληνική αρχαιότητα συνεχίζει μεν να επιβιώνει μέσω της φιλοσοφίας, της τέχνης και της λογοτεχνίας. Ωστόσο έχει μετατραπεί –σαν και τα ερείπια της αρχαιότητας– σε ένα περιστασιακό πολιτιστικό αξιοθέατο. Με σκοπό την επανασύνδεσή μας με τούτο το πνεύμα είναι απαραίτητη μια μικρή εισαγωγή στον αρχαιοελληνικό κόσμο των θεών –στον βαθμό που αυτός μάς συναντά στην Οδύσσεια του Ομήρου.

Εκεί βρίσκεται πρώτος απ’ όλους ο Δίας, ο πατέρας των θεών, ο ανώτερος στο δωδεκαμελές σώμα των Ολύμπιων θεών. Από τότε που κουβαλά στα σπλάχνα του τη θεά Μήτιδα, δηλαδή «εκείνη που κατέχει τη γνώση», είναι ο θεός που μπορεί να δώσει την «αλάνθαστη συμβουλή».

Στη συνέχεια βρίσκεται η θυγατέρα του Αθηνά, της οποίας μητέρα είναι η Μήτις, η κόρη του Ωκεανού. Πολύ σημαντική θέση στις μυθολογικές αυτές σχέσεις έχει βέβαια η ιστορία της γέννησης της θεάς Αθηνάς. Λέγεται πως λίγο πριν έρθει η ώρα της Μήτιδας να γεννήσει, η Γαία –γιαγιά του Δία– προειδοποίησε τον Δία πως το παιδί που θα γεννούσε η Μήτις επρόκειτο να τον εκθρονίσει. Η είδηση αυτή τον οδήγησε να καταπιεί την ετοιμόγεννη Μήτιδα. Αργότερα ο θεϊκός Ήφαιστος κλήθηκε να ανοίξει το κεφάλι του Δία και από κει ξεπήδησε πάνοπλη, ετοιμοπόλεμη και ήδη ενήλικη η θεά Αθηνά. Σύντομα θεωρήθηκε προστάτιδα-θεά του πολέμου, της σοφίας και των τεχνών. Σύμβολό της η κουκουβάγια και προσωνύμιό της το «Παλλάδα».

Κατά την ανάγνωση της Οδύσσειας εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι ο Όμηρος δεν θέλει απλώς και μόνο να μας διηγηθεί τις περιπλανήσεις του Οδυσσέα, αλλά ταυτόχρονα να παρουσιάσει την ευφυΐα της Παρθένου Αθηνάς. Εκείνη, ούσα αφοσιωμένη σε όλους τους ήρωες, στέκεται πίσω από τον Οδυσσέα και του επιτρέπει να γίνεται συμμέτοχος στην ευφυΐα της. Έχει «τα μάτια της κουκουβάγιας», την ικανότητα δηλαδή να διαπερνά το σκοτάδι και να βλέπει ό,τι είναι εκεί κρυμμένο.

Σε κάθε αρχή υπάρχει κάτι κρυμμένο. Οτιδήποτε αρχίζει ο άνθρωπος ποτέ δεν γνωρίζει ακριβώς ούτε πώς θα εξελιχθεί ούτε και πώς θα τελειώσει. Το γεγονός αυτό είναι μέρος του να είναι κάποιος άνθρωπος –η άγνοια αποτελεί τον μόνιμο συνοδό μας. Ναι μεν, διαθέτουμε το δώρο της πρόνοιας και την ικανότητα του προσχεδιασμού –σε τελικά ανάλυση όμως ποτέ δεν μπορούμε να δούμε τα «χαρτιά» του πεπρωμένου. Αφού, όπως επίσης μαρτυρά και η λαϊκή σοφία, «όταν ο άνθρωπος κάνει σχέδια, ο Θεός γελά».

Περνώντας ωστόσο ο άνθρωπος μέσα από πολλούς αγώνες, μαζεύοντας εμπειρίες και εξετάζοντάς τις για το νόημά τους, το σκοτάδι σιγά σιγά φωτίζεται απελευθερώνοντας το νόημα της ζωής. Αποκτούμε μια ιδέα για το τι είναι για εμάς «καλό» και εδραιώνουμε τη γνώση του τι είναι για εμάς «κακό». Έτσι έρχεται η ώρα που αναδιατάσσουμε τη ζωή μας. Συχνά πρώτα πρέπει να ξεπεραστεί το «κακό» –το βάρος του παρελθόντος–, έτσι ώστε να μπορέσει τελικά να απελευθερωθεί κάτι καλό. Εκεί μας βοηθά η θεά Αθηνά.

Οι αρχαίοι Έλληνες διέθεταν μια πολύ καλή αίσθηση του τι είναι ανθρώπινο και τι θεϊκό. Και ήταν πεπεισμένοι πως ο άνθρωπος μπορεί να φτάσει στο θεϊκό. Εκείνος που το επεδίωκε ήταν ήρωας. Ανάμεσα στον άνθρωπο και τον ήρωα λοιπόν υπήρχε μόνο μία διαφορά: ο ήρωας ήταν έτοιμος να συναντήσει το μεγαλείο του, φανερώνοντάς το μέσα από τις πράξεις του. Η επιθυμία και η θέλησή του να οδηγήσει σε ωρίμανση τη θεϊκή φύση που κατοικεί εντός του επέφεραν την επαφή με τους θεούς και προσέλκυαν την υποστήριξή τους.

Καθένας από εμάς έχει μέσα του κάτι μεγαλειώδες. Κατορθώνοντας να εκφράσουμε το μεγαλείο αυτό οδηγούμαστε σε μια πλήρη ζωή. Για να φτάσουμε όμως σε αυτή την αυτοεκπλήρωση –που συχνά ονομάζουμε και «αποστολή»– είναι απαραίτητο να πορευτούμε τον δρόμο της αυτογνωσίας. Μόνο όταν γνωρίζουμε ποιοι είμαστε και ποιος είναι ο σκοπός της ζωής μας, μπορούμε να επιχειρήσουμε την εκπλήρωσή του. Απλουστευμένα θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ζωή χωρίζεται αρχετυπικά σε τρεις φάσεις: αυτή της άγνοιας, αυτή της αναζήτησης αυτεπίγνωσης και τη φάση όπου εκπληρώνεται η αποστολή. Η Ομήρου Οδύσσεια είναι αφιερωμένη στη δεύτερη φάση. Εδώ το θέμα είναι η επιστροφή στο σπίτι και η εύρεση του εαυτού μας. Αντιπροσωπεύοντας όλους μας ο Οδυσσέας καταφέρνει να περάσει και από τους δώδεκα σταθμούς της περιπλάνησης, για να μας δείξει πού βρίσκονται οι πλάνες και πού οι λύσεις.

Ελάχιστοι θα μπορούσαν να ισχυριστούν ότι έχουν ήδη καταφέρει να περάσουν επιτυχώς όλους τους σταθμούς. Πολλοί από εμάς έχουν τους σταθμούς αυτούς ακόμη μπροστά τους. Αυτό ισχύει τόσο για τον καθένα ξεχωριστά όσο και για την ανθρωπότητα ολόκληρη, η οποία – αποτελούμενη από το άθροισμα των μερών της– υπόκειται συλλογικά στις ίδιες πλάνες στις οποίες υπόκειται και ο καθένας ατομικά. Στην πορεία του βιβλίου θα διαφανεί ότι κάθε σταθμός της περιπλάνησης σχετίζεται με μια θεμελιώδη αρχετυπική πλάνη.

Πλάνη και αυταπάτη είναι τόσο ευρέως διαδεδομένες και τόσο πεισματικά αγκυροβολημένες μέσα μας, ώστε ο σπόρος της αλήθειας δύσκολα βρίσκει πρόσφορο έδαφος. Επιδιώκουμε –και μάλιστα άμεσα– απόδειξη της ορθότητας, και αν αυτή ωστόσο δεν μπορεί να μας δοθεί, προτιμούμε να συντηρήσουμε την παλιά μας αυταπάτη. Εντούτοις η εσωτερική αλήθεια δεν αποδεικνύεται, ούτε παρουσιάζεται πάνω σε ασημένιο δίσκο. Θεμελιώνεται μόνο μέσω του βιώματος, της επίγνωσης και της κατανόησης, και περνά από τη διαδικασία της απόσταξης. Η διαδικασία αυτή, την οποία ονομάζουμε «αναζήτηση της αλήθειας», αποτελεί μια αέναη εσωτερική εργασία, την οποία καθένας οφείλει να εκτελέσει για τον εαυτό του.

Απομένει στον κάθε αναγνώστη αυτού του βιβλίου να συγκρίνει το περιεχόμενο της Ομήρου Οδύσσειας –όπως αυτό έχει μεταφερθεί στη δική μας γλώσσα και εποχή– με την προσωπική του ζωή, τις εμπειρίες του και την ήδη αποκτηθείσα γνώση. Με τη δέουσα δεκτικότητα και ικανότητα αυτοπαρατήρησης η περιεκτικότητα της Οδύσσειας σε αλήθεια σταδιακά αποδεικνύεται. Τότε βεβαίως –όταν όλες οι πλάνες έχουν αναγνωριστεί και όταν όλες οι αυταπάτες έχουν αποκαλυφθεί– φεγγίζουν ήδη από μακριά τα φώτα της Ιθάκης και η ψυχή μας είναι έτοιμη να επιστρέψει σε πάτρια εδάφη.